Խմբագրական նշում․
Սույն հոդվածի հեղինակը 2024 թ. ապրիլի 15-ից նոյեմբերի 27-ը աշխատել է ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունում՝ այդ թվում՝ սույն որոշման նախագծի մշակման գործընթացի որոշ փուլերում՝ տեխնիկական (խմբագրական և իրավաչափեցման) մակարդակով։ Ստանձնելով իր մասնագիտական պարտականությունները՝ նա անմիջական ներգրավվածություն չի ունեցել ծրագրի հայեցակարգային ձևավորման և ընդունման որոշումների կայացման գործընթացում։
Հաշվի առնելով ոլորտի ներկայիս զարգացման հանրային նշանակությունը՝ հոդվածում ներկայացված վերլուծությունն իրականացվել է՝ հիմնվելով բացառապես Film Industry Watch միջազգային հետաքննության վրա, և արտահայտում է հեղինակի լրագրողական դիրքորոշումը։ Հոդվածում չեն օգտագործվել ոչ հրապարակային տեղեկություններ կամ ծառայողական տվյալներ։
Ապրիլի 10-ին ՀՀ կառավարությունն ընդունեց ՀՀ տարածքում նկարահանվող արտասահմանյան ֆիլմերի համար ներդրումների մասնակի վերադարձի մասին թիվ 412-Ն որոշումը: Cash rebate ծրագիրը նախատեսում է տեղական ծախսերի 25%-ին մինչև 35% վերադարձ, և հանրային հաղորդակցության մեջ իշխանությունները բազմիցս անդրադարձել են «Netflix-ի հետ համագործակցությանը»՝ որպես դրա արդյունավետության հաստատում: Սակայն, ինչպես նշվում է Film Industry Watch միջազգային հրատարակության հետաքննության մեջ, ամպագոռգոռ հայտարարությունների հետևում կարող են թաքնված լինել իրավական հակասություններն ու շահերի բախումը:
Ինչ են պնդում հետաքննության հեղինակները
Film Industry Watch-ի մայիսի 30-ին հրապարակված նյութը ցույց է տալիս, որ կառավարության որոշմամբ սահմանված վերադարձի չափը դուրս է կառավարության լիազորությունների շրջանակից: «Կինեմատոգրաֆիայի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածը հստակ սահմանում է 10-40 տոկոս միջակայք, և ցանկացած փոփոխություն, ըստ կազմակերպության իրավագետների, պետք է անցնի խորհրդարանով։ Այնուամենայնիվ, որոշման մեջ այլ միջակայք է արձանագրվել՝ 25-35 տոկոս:
Հետաքննության մեջ հատուկ ուշադրություն է դարձվում շահերի հնարավոր բախմանը. Հայաստանի կինոյի հիմնադրամի տնօրեն Դավիթ Բանուչյանը, ըստ բաց աղբյուրների, People of Ar պրոդյուսերական ընկերության համապրոդյուսեր և հարկային համակարգող է (tax rebate supervisor): Նույն ընկերությունը հայտնվում է պետական մարմինների հետ քառակողմ հուշագրում, որը ստորագրվել է մինչև վերադարձի ծրագրի իրավական դաշտի ընդունումը՝ պետական կառույցների և People of Ar-ի միջև համագործակցության հուշագիրը ստորագրվել է 2023 թվականի դեկտեմբերին՝ մինչև անհրաժեշտ ենթաօրենսդրական ակտերի ընդունումը և Հայաստանի կինոյի հիմնադրամի ստեղծումը։
Նշված է նաև, որ Բանուչյանը «առանցքային դեր է խաղացել Հայաստանում կինոյի օրենսդրության և cash rebate համակարգի մշակման գործում»: Այսպիսով, ինչպես նշում է Film Industry Watch-ը, ծրագրի ստեղծմանը մասնակցած անձը հետագայում պետության անունից դարձել է դրա համակարգող։
Նման զուգադիպությունը պատահական չէ։ Հայաստանի կինոյի հիմնադրամի ստեղծումից տասնվեց ամիս առաջ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը, ազգային ժողովի պատգամավոր, ազգային կինոկենտրոնը և People of Ar ընկերությունը ստորագրել են քառակողմ փոխըմբռնման հուշագիր, որով պարտավորվել են արտոնյալ աջակցություն տրամադրել գերմանացի դերասան և ռեժիսոր Թիլ Շվայգերի մասնակցությամբ երեք անգլալեզու ֆիլմերին: 2023 թվականի դեկտեմբերի 18-ին թվագրված փաստաթուղթը խոստանում էր համագործակցել «բոլոր անհրաժեշտ ենթաօրենսդրական ակտերի» շուրջ՝ այդ ակտերի մշակումից շատ առաջ:
— նշում է Film Industry Watch-ը հղում անելով հուշագրին:
Ո՞ւր է Netflix-ը
Իշխանությունների առանցքային հայտարարությունը՝ Հայաստանում Netflix-ի նկարահանումներին ներգրավելը, նույնպես հարցականի տակ է հայտնվել: Film Industry Watch-ի տվյալներով՝ հետաքննության հրապարակման պահին Հայաստանի հետ կապված ոչ մի նախագիծ չի հայտնվել Netflix-ի պաշտոնական աղբյուրներում՝ ներառյալ մամուլի հաղորդագրությունները, ներդրողների զեկույցները, հանրային տվյալների բազաները և արդյունաբերական կատալոգները: «Հոսքային ծառայությունը հրաժարվում է մեկնաբանել այն արտադրությունները, որոնք պաշտոնապես չեն հայտարարվել, բայց ավելի քան մեկ տարի անց որևէ հիշատակման բացակայությունը կասկածի տակ է դնում կառավարության հայտարարությունները», — նշվում է հոդվածի մեջ:
Նյութի հեղինակներն ընդգծում են. չնայած դրան, Netflix-ի անունը շարունակում է հնչել որպես բարեփոխումների հիմնական հիմնավորում՝ խորհրդարանում, լրատվամիջոցներում և պաշտոնական մամուլի հաղորդագրություններում:
Համատեքստ և միջազգային զուգահեռներ
Ինչպես նշում է Film Industry Watch-ը, նման սխեմաներ, երբ ֆինանսավորման համակարգի մշակողները հետագայում մասնակցում են դրա իրականացմանը, արդեն հանդիպել են այլ երկրներում: Մասնավորապես՝ Իսրայելի, Հունաստանի և Հյուսիսային Մակեդոնիայի հետաքննությունները բացահայտել են այսպես կոչված «նեղ շրջան» պետական հիմնադրամների և մասնավոր ընկերությունների միջև: Film Industry Watch-ը օրինակ է բերում Ուկրաինայում, որտեղ «Netflix-ի միլիոնավոր դոլարների նվիրատվությունը հայտնվել է [Ուկրաինական կինոյի — ԿՊ] ակադեմիայի նույն պաշտոնյաների վերահսկողության տակ, որոնց հանձնարարված էր այն արդար բաշխել»:
Հոդվածի հեղինակները նշում են, որ քանի դեռ մեխանիզմի իրավական հիմքն ու թափանցիկությունը մնում են վիճելի, rebate-ի ցանկացած խթանման ծրագիր օտարերկրյա գործընկերների համար կրում է «ռիսկի պարգևավճար», որը նրանք դնելու են հաշվարկների մեջ կամ ընդհանրապես հրաժարվելու են մասնակցությունից:
Ինչ խնդիրներ է վերհանում Film Industry Watch-ը
Առաջին հերթին խոսքը իրավական խոցելիության մասին է։ Կառավարության ընդունած N 412-Ն որոշումը, որով ամրագրվում է ներդրումների վերադարձի կոնկրետ միջակայք (25-35%), հակասում է «Կինեմատոգրաֆիայի մասին» գործող օրենքին, որով սահմանված է այլ միջակայք (10-40%): Ընդ որում, օրենքի փոփոխությունը մտնում է բացառապես Ազգային ժողովի իրավասության մեջ: Նման իրավիճակը վտանգ է ստեղծում, որ որոշման հիման վրա կնքված բոլոր պայմանագրերը կարող են անվավեր ճանաչվել դատարան դիմելու դեպքում: Սա վտանգում է ոչ միայն ծրագրի կայունությունը, այլև ներդրողների իրավական պաշտպանությունը:
Երկրորդ էական ռիսկը կապված է շահերի հնարավոր բախման հետ: Մեխանիզմի իրականացման համար պատասխանատու պետական կառույցի՝ Հայաստանի կինոյի հիմնադրամի տնօրենը միաժամանակ, ըստ Film Industry Watch-ի, կապված է մասնավոր պրոդյուսերական ընկերության հետ, որը մասնակցել է cash rebate համակարգի առաջխաղացմանը: Դերերի նման խաչմերուկը կարող է կասկածի տակ դնել կայացվող որոշումների օբյեկտիվությունը, առաջացնել ներքին սկանդալներ և բացասական արձագանք միջազգային գործընկերների կողմից:
Բացի այդ, նյութում նշվում է պետական գերատեսչությունների կարծիքի անտեսումը: Ֆինանսների նախարարությունը մանրամասն առարկություններ էր ներկայացրել նորմատիվ ակտի նախագծի վերաբերյալ՝ նախազգուշացնելով իրավական և բյուջետային ռիսկերի մասին: Այնուամենայնիվ, նախագիծն ընդունվել է: Դա կարող է վկայել ինստիտուցիոնալ զսպումների և հակակշիռների թուլության մասին, ինչը հետագայում ստեղծում է բյուջետային միջոցների անվերահսկելի օգտագործման վտանգ:
Միջազգային տեսանկյունից իրավիճակը կարող է ընկալվել որպես փակ համակարգի օրինակ, որում ինսայդերների խումբը որոշում է կանոնները, ինքն է վերահսկում դրանց կատարումը և դրանից ուղղակիորեն օգուտ է քաղում: Նման մոդելը, որն արդեն իսկ արձանագրվել է այլ երկրներում, հաճախ հանգեցնում է պետական ինստիտուտների նկատմամբ վստահության նվազմանը, բարեփոխումների հետընթացին և արտասահմանյան ընկերությունների մերժմանը այն ծրագրերին մասնակցելուց, որոնց իրավական և ինստիտուցիոնալ հուսալիությունը կասկածի տեղիք է տալիս:
Պաշտոնական արձագանք դեռ չկա
Հունիսի 3-ի դրությամբ ոչ ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը, ոչ Հայաստանի կինոյի հիմնադրամն հանդես չեն եկել պաշտոնական մեկնաբանությամբ:
Դեռևս փետրվարի 16-ին, երբ Հայաստանի կինոյի հիմնադրամը պաշտոնապես հրապարակեց ներդրումների մասնակի վերադարձի մասին լուրը նախքան Բեռլին մեկնելը «ԿինոՊրեսը» մտահոգություն հայտնեց միջազգային խոցելիության վերաբերյալ և փետրվարի 17-ին ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարություն հղեց գրավոր հարցում առ այն թե «Որքանո՞վ էր տեղին՝ վտանգելով Հայաստանի Հանրապետության հեղինակությունը այսքան կարևոր [ներդրումների մասնակի վերադարձի — ԿՊ] հարցի շուրջ՝ երկրի անունից ներկայացնել [Բեռլինի կինոշուկայում — ԿՊ] միջազգային հանրությանը մի իրողություն, որը դեռևս հաստատված չէ ՀՀ կառավարության կողմից: Այս հարցը վերաբերում է նաև 2024 թվականի կրկին Եվրոպական կինոշուկայի հայկական տաղավարին, երբ դեռ Հայաստնի ազգային կինոկենտրոնի օրոք տաղավարը զարդարված էր 10-ից 40 տոկոս հետվերադարձի ուղերձներով:»: Հայաստանի կինոյի հիմնադրամից փետրվարի 25-ին պատասխանեցին, որ «Ֆիլմարտադրության ոլորտում ներդրումների մասնակի վերադարձի ծրագրի իրականացումը միտված է ոլորտի երկարաժամկետ զարգացմանը և օտարերկրյա ներդրումների ներգրավմանը: Հիմնադրամի կողմից միջազգային հարթակներում այս ուղղությամբ ձեռնարկված բոլոր քայլերը կատարվում են ցուաբերելով հետևողականություն, ռազմավարական մտածողություն և նվիրվածություն ազգային մշակութային արժեքների պահպանմանն ու զարգացմանը և միտված են բացառապես Հայաստանի Հանրապետության հեղինակության բարձրացմանն ու ամրապնդմանը:»:
Այսպիսով, պահպանելով ընթացիկ վիճակը, ներդրումների մասնակի վերադարձի ծրագիրը Հայաստանում բախվում է ոչ միայն իրավական, այլև ինստիտուցիոնալ և հեղինակության ռիսկերի, որոնք կարող են ուղղակիորեն ազդել կինոյի ոլորտում ներդրումային միջավայրի վրա: